W sobotę, 21 listopada 1896 r. w siedzibie Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa przy ulicy Siennej 16, z inicjatywy dyrektora Archiwum profesora Stanisława Krzyżanowskiego, odbyło się spotkanie uczonych, artystów, działaczy kulturalnych i obywateli miasta Krakowa, podczas którego powołano do życia Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Opracowany wówczas projekt statutu wymieniał jako główne cele działania poznawanie dziejowej przeszłości Krakowa i jego okolic oraz budzenie poszanowania dla pamiątek i zabytków miasta wśród ogółu jego mieszkańców. Towarzystwo miało je realizować poprzez zebrania i odczyty, publikacje czasopism i książek, opiekę konserwatorską nad zabytkami oraz gromadzenie zabytków pamiątkowych (sztuki, fragmentów architektonicznych i rycin) dla przyszłego muzeum historycznego miasta oraz wydawnictw dotyczących historii Krakowa, wzbogacających bibliotekę miejską.
Przesłany projekt statutu Namiestnictwo we Lwowie zatwierdziło 4 grudnia 1896 r. Komitet Tymczasowy Założycieli skierował 1 stycznia 1897 r. odezwę do mieszkańców Krakowa, zamieszczoną w dzienniku "Czas" z 6 stycznia 1897 r. oraz rozpowszechnianą w formie osobnej odbitki. Statut został zatwierdzony przez pierwsze Walne Zgromadzenie Towarzystwa, które odbyło się 6 stycznia 1897 r. w sali posiedzeń Rady Miejskiej w krakowskim Magistracie.
Latem 1940 r. władze niemieckie formalne rozwiązały wszystkie polskie towarzystwa, także naukowe, chociaż już od 1939 r. ich jawna działalność była niemożliwa. Zajęto majątek Towarzystwa - kamienicę na ulicy św. Jana, gotówkę i papiery wartościowe oraz zapas wydawnictw.
Już w styczniu 1945 r. Wydział wznowił działalność Towarzystwa, którą zalegalizowano 2 lipca 1945 r. w Wydziale Społeczno-Politycznym Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego. Walne Zgromadzenie członków odbyło się 6 lutego 1947 r.
W 1953 r. Towarzystwo przeszło pod opiekę Polskiej Akademii Nauk jako jedno z szesnastu tzw. towarzystw specjalistycznych, skupionych w obrębie Wydziału I Nauk Społecznych, a otrzymywane wówczas subwencje pozwalały Towarzystwu na prowadzenie statutowej działalności. U progu lat 70-tych merytoryczna opieka PAN ograniczyła się do przekazywania dotacji, pokrywających jedynie koszt druku "Rocznika Krakowskiego".
Otrzymywane od 1974 r. stałe dofinansowanie z Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Krakowa umożliwiło powrót do prowadzenia samodzielnej działalności. Przejęcie w 1990 r. na własność kamienicy przy ul. św. Jana 12 pozwoliło, dzięki wynajmowaniu jej pomieszczeń, na uzyskanie całkowitej niezależności finansowej.
Do pobrania:
Członkowie Założyciele (Komitet Organizacyjny 21.11.1896-6.01.1897)
Opracowano na podstawie publikacji: Wiesław Bieńkowski, Strażnicy dziejów miasta narodowej pamięci. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa w latach 1896-1996, Biblioteka Krakowska 137, 1997.